فصلنامه نامه تاریخ پژوهان
پیاپی 6 (تابستان 1385)

تاریخ نگاری شفاهی یکی از گونه های تاریخ نگاری است که در دهه های اخیر، رونق یافته و مانند بسیاری از مقوله های دیگر، تعریفی مورد وفاق ندارد. توجه به ثبت شفاهی حوادث تاریخی را در دیار غرب به یونان باستان نسبت داده اند، اما پیوند تاریخ نگاری با سنت نقل شفاهی حدیث در دوره اسلامی، میراثی شایسته ژرف کاوی برای پیشینه این گونه تاریخ نگاری پدید آورده است. تاریخ نگاری شفاهی به مفهوم امروزی آن، در سال های نزدیک به جنگ دوم جهانی با انگیزه ای غیر تاریخی در محیط های نظامی غرب آغاز شد، ولی به سرعت، رونقی در خور یافت و به دیگر کشورها از جمله سرزمین ما نیز راه یافت.
در این مقاله پس از مروری بر تعریف و پیشینه تاریخ نگاری شفاهی و فرایند آن، نقش و جایگاه مصاحبه کننده و مصاحبه شونده در تاریخ نگاری شفاهی و نیز تعامل تاریخ نگاری مکتوب و تاریخ نگاری شفاهی اجمالا بررسی شده، سپس ویژگی های تاریخ نگاری شفاهی در دوازده بند شمرده شده است. بخش پایانی مقاله در درنگی کوتاه به یکی از پیوندهای تاریخ نگاری شفاهی با ارزش ها و هنجارهای دینی و فرهنگی توجه کرده است.

این مقاله، ترجمه فصل نهم کتاب تاریخ نگاری نوین اثر میشل بنتلی است. وی در این کتاب کوشیده است سیر تحول تاریخ نگاری غربی را از عهد روشن گری تا روزگار ما به اختصار بررسی کند.(3) در این فرایند، مقوله روش و روش شناسی، نقطه عطف بزرگی است که در پی حرفه ای شدن رشته تاریخ و بروز تحولات اجتماعی اقتصادی در سطح جهان و در واکنش به علم گرایی و رشد علوم دقیقه مطرح شد.
البته مسئله روش در پژوهش های تاریخی، پیش از این در عهد روشن گری و با ظهور مورخان و متفکرانی، چون هیوم و با دفاع از روش های پوزیتیویستی (روش تجربه گرایانه علوم دقیقه) مطرح شده بود، اما اکنون اعتبار این روش با گسترش تفکر ایده آلیستی به حوزه علوم انسانی و به ویژه تاریخ، زیر سؤال رفته است. در نتیجه، متفکران تاریخ به تمایز و تفکیک روش علوم انسانی و تاریخی از روش های علوم تجربی پرداختند و از یک معرفت شناسی جدید و متفاوت سخن گفتند. پیشگام و پیشتاز این جریان، متفکران آلمانی و در راس آن ها ویلهلم دیلتای بود که بعدها شخصیت هایی چون ویندلبند، لامپرشت، ریکرت، ماکس وبر، کالینگ وود و... راه او را ادامه دادند و نگرش تاریخی را متحول ساختند.

ساختارگرایی که از سال های شصت سده بیستم فعالیت خود را آغاز کرده بود، عصر طلایی خود را در سال های هفتاد سپری کرد. این مکتب بر بسیاری از حوزه های دانش تاثیر خود را نهاد و بر تاریخ نگاری این دوره نیز سایه افکند، به گونه ای که مقاله های مجله تاریخی آنال، رنگ و بوی مباحث ساختاری به خود گرفت. در این مقاله، نویسنده به دنبال معرفی این نوع از تاریخ نگاری است. وی پس از معرفی شخصیت های برجسته ساختارگرا، زمینه های سیاسی اجتماعی و علمی شکل گیری این مکتب را یادآور شده، سپس سیر تکوین آن را دنبال کرده است. هم چنین نویسنده، مؤلفه های اصلی ساختارگرایی و پیوند آن را با تاریخ نگاری به بحث می نشیند و از مفاهیم اصلی آن، سخن می گوید و سپس کاستی ها و آسیب های آن را می شمارد.

نگرش انتقادی به روی دادهای تاریخی و نقد گزارش های منابع به منظور رسیدن به شواهد تاریخی، مسئله مهمی در مطالعات تاریخی است. علم تاریخ، حاصل تداخل دو افق حال و گذشته است و از ارتباط متقابل میان مورخ و گزارش های تاریخی به دست می آید. محقق تاریخ پس از گزینش روی دادهای مورد نظر، به نقد آن ها می پردازد تا به ماهیت اصیل آن ها و شواهد قابل وثوق دست پیدا کند. در واقع، علم تاریخ از ارتباط میان مورخ و داده های قابل وثوق به دست می آید. دست یابی به داده های قابل وثوق تاریخی نیز از راه نقد منبع و به عبارت روشن تر، نقد گزارش های منابع، امکان پذیر است. چگونگی نقد منبع در تاریخ و انجام عملی آن در دو قالب نقد داخلی و خارجی که هر کدام راه کارهای خاص خود را دارد، در این پژوهش بررسی شده است.

نوشته حاضر، نقدی است بر چهار تن از بزرگان اندیشه در حوزه فلسفه تاریخ با محوریت دو موضوع مهم و کلیدی در بحث روش شناسی و فلسفه علم تاریخ؛ یعنی روایت و واقعیت. به طور خلاصه در این بحث، ساختار روایت به عنوان محوری ترین عنصر در تاریخ نگاری و ارتباطش با واقعیت و نیز این که چگونه روایت می خواهد واقعیت تاریخی را برای خواننده تبیین نماید و این که آیا ساختار روایتی روش تاریخ نگاری فعلی می تواند تمامی هستی تاریخ را منتقل کند یا خیر، به اجمال بررسی شده است. ضمن این مبحث، آفت هایی که بر عنصر روایت در روش تاریخ نگاری روایی مترتب است نیز ارزیابی شده است و در نهایت، این پرسش را در برابر ذهن خواننده قرار می دهد که چه روش جامعی را می توان برای ثبت و ضبط کامل وقایع تاریخ، تدارک دید و ابداع نمود تا بتوان کوچک ترین وقایع تاریخ را در جایگاه خودشان ثبت کرد.

تاریخ شفاهی یکی از روش های انتقال اخبار و روی دادها و یکی از قدیمی ترین روش های تاریخ نگاری است که از گذشته های بسیار دور، حتی پیش از پدیدار شدن سنت مکتوب تاریخ نگاری، کاربرد و اهمیت داشت و امروزه نیز در مکتب های جدید تاریخ نگاری کشورهای مختلف، رویکرد ویژه ای به این مقوله می شود.
مقاله حاضر بر آن است تا ضمن معرفی پیشگامان تاریخ شفاهی، اهمیت آن را نیز به عنوان یک منبع در تاریخ نگاری جدید بنمایاند.

دانش های تاریخی همواره در پی شناخت حقیقتی در زمان گذشته اند و برای این منظور، تدبیر روش شناختی فراوانی اندیشیده اند و همواره به اصلاح و بازبینی آن ها مشغول اند. اما پرسش اصلی، آن است که آیا این روش ها و تدابیر تنها در رساندن ما به حقیقت سهیم اند؟ یا چه بسا ما را در بی راهه های معرفت شناختی در انداخته و حقیقتی نو فرارویمان بیافرینند؟ بررسی این مسئله، نیاز به انجام مطالعه درجه دومی دارد که نه پدیده خارجی، بلکه خود فرایند فهم را مطالعه و بررسی کند.
هرمنوتیک متکفل این نوع مطالعه است که به نقد مستمر فرایند شناخت می پردازد و تاکنون بسان یک سونامی در گستره دانش های انسانی، امواجی ویران گر آفریده است.
در این مقاله، در صدد معرفی این رویکرد مطالعاتی و ارائه گزارش تاریخی از دیدگاه ها و مواضع هرمنوتیست ها در مورد چالش حقیقت و روش هستیم. البته این نوشتار کوتاه تنها درآمدی آغازین برای آشنایی تاریخ پژوهان با زمینه بحث است و بررسی تحلیلی و تطبیقی دیدگاه ها مجال دیگری می طلبد.

عبدالرحمن بن محمد بن خلدون (732-808ق) فقیه و مورخ نواندیش، برای بازشناسی تحلیل و علل ضعف و انحطاط مغرب اسلامی، طرحی نو در مورد روش شناسی تاریخی ارائه کرد و با انتقاد سازنده از مورخان تاریخ نقلی، اطلاعات و آگاهی لازم و شرایط مورخان را طرح کرد.
ابن خلدون راه های شناخت اخبار صحیح را از اکاذیب و افسانه ها نشان داد و از رابطه جامعه شناسی و تاریخ، سخن گفت و دو علم را در قالب یک علم، تحت عنوان عمران برای تحلیل علی حوادث تاریخی مطرح نمود و سرانجام علمیت تاریخ را در قالب تحلیل عقلانی منقولات تاریخی به اثبات رساند. در این مقاله، روش شناسی تاریخی تحلیلی وی به شیوه توصیفی تحلیلی بررسی می شود.

مطالعه و تحلیل انتقادی تئوری سنت تاریخی قرآن در حیطه مسائل فلسفه نظری تاریخ است. هدف مقاله حاضر، بررسی تحلیلی و انتقادی تئوری شهید صدر درباره سنت تاریخی قرآن است. هم چنین تبیین ساختارها و قالب ها، و صفات و ویژگی های سنن و قوانین تاریخی قرآن و نیز تحلیل اشکال و چهره های سنن و قوانین تاریخی، از دیگر اهداف مقاله است.

تاریخ تحلیلی، به عنوان روشی در عرصه پژوهش های تاریخی، شکل کمال یافته تاریخ نگاری است که در تاریخ اسلام سابقه ای دیرینه دارد. در این گونه تاریخ نگاری، مورخ با کاربست اصول و قواعد تعریف شده یا پذیرفته شده دانشمندان حوزه تاریخ، و استفاده از ابزارها و امکانات و نیز دستاوردهای دیگر علوم مربوطه، می کوشد تا به داده های واقعی دست یافته و سره را از ناسره بازشناسد. با این رویکرد، تاریخ تحلیلی، با آن چه معطوف به داده های تاریخی، تحلیل می شود، متفاوت و متمایز است و اساسا تحلیل های مبتنی بر تاریخ، خارج از حوزه تاریخ به شمار می آید، هرچند مورخ خود ممکن است بدان روی کند. این مقاله بر آن است تا نشان دهد که چه تفاوت هایی میان تاریخ تحلیلی و تحلیل تاریخ وجود دارد.